14 najpiękniejszych polskich dworów. Zachwycające miejsca, w których poczujecie się jak dawna szlachta. Wygląd niektórych zadziwia!

Zanim opowiemy wam o polskich dworach, trzeba najpierw przedstawić ich dawnych mieszkańców - polską szlachtę. Dawna Polska słynęła jako państwo szlachty, w którym niemal 10 procent społeczeństwa zaliczało się do stanu szlacheckiego – o wiele więcej niż w innych krajach Europy.

Kim właściwie byli polscy szlachcice? W XVI-wiecznej Polsce wykształciło się przekonanie, że przodkowie szlachty – lud Sarmatów - przybyli nad Wisłę gdzieś ze wschodu, podbili miejscową ludność, stworzyli własną kulturę i najlepszy na świecie ustrój - Rzeczpospolitą Obojga Narodów. W rzeczywistości szlachta była jedną z warstw społeczeństwa polskiego, wywodzącą się z rycerstwa.

Podstawową powinnością szlachty była zawsze obrona ojczyzny: stawianie się do walki na każde wezwanie króla (później już tylko finansowanie wojska). Szlachcic mógł być właścicielem ziemskim, żołnierzem, duchownym, urzędnikiem, mógł być sługą (byle u innego szlachcica), a nawet błaznem, jednak nie wolno mu było być kupcem lub rzemieślnikiem. W ideologii sarmackiej znalazło się bowiem miejsce na potępienie handlu, pieniądza i bogacenia się (to raczej tylko werbalnie). Można się było godnie wzbogacić przez dziedziczenie, małżeństwo, dzięki nagrodom za zasługi, jednak handel (wyjątek czyniono dla obrotu płodami rolnymi) i operacje finansowe uważano za podejrzane.

Szlachta nie był stanem jednolitym. Ani mentalnie, ani majątkowo.

• Górną warstwę stanowili magnaci, posiadacze latyfundiów liczących setki wsi i całe prywatne miasta.
• Niżej stała średnia szlachta mająca po kilkanaście lub kilka wsi.
• Jeszcze liczniejsza była szlachta jednowioskowa lub cząstkowa, posiadająca często ledwie kilku poddanych.
• Znaczna część szlachty, około 40 procent, w ogóle nie miała ziemi na własność - dzierżawiła dobra magnackie lub kościelne.

Nawet ubogi szlachcic czuł się lepszy od zwykłego chłopa. „Brat szlachcic” często mieszkał w chałupie krytej słomą, od chłopskiej lepianki różniącej się jedynie szumną nazwą dworku i ganeczkiem, nie miał też żadnych chłopskich poddanych. W pocie czoła sam pracował na swe utrzymanie, klepał biedę, marnie jadał, ale w niedzielę przywdziewał kontusz i przypinał szablę, i podkreślał, że równy mu wykształceniem i majątkiem chłop jest istotą gorszą.

Czytaj też: 15 najpiękniejszych polskich pałaców. Jakie niespodzianki skrywają? Zaskakujące siedziby królów, magnatów i bajecznie bogatych fabrykantów

Aktywny tryb życia i potrzeby działalności publicznej wymagał od szlachty solidnego zaplecza. Stąd zrodził charakterystyczny typ rezydencji średnioszlacheckiej – dwór.

Pierwotnie dworem zwano centrum administracji szlacheckich dóbr ziemskich, obejmujące budynki mieszkalne (pańskie i czeladne) i gospodarcze wraz z otoczeniem, obwiedzione prostymi obwarowaniami – wałem lub mocnym ogrodzeniem (parkanem) z bramą wjazdową.

Z czasem termin dwór (z przymiotnikami ziemiański albo wiejski) przeniesiono na dom mieszkalny właściciela mniejszej posiadłości ziemskiej. Gdyby przyszło wskazać archetypiczną formę szlacheckiego dworu, były to skromny, parterowy dwór z kolumienkami, często z dachem łamanym, z podjazdem i kwitnącymi pod ścianami malwami. Taki obraz utrwaliła literatura, rodzinne wspomnienia i malarstwo. Dwór zaczął samodzielny byt jako ostoja tradycji, gniazdo patriotycznych uczuć.

Wielkość dworu i organizacja wnętrza zależały oczywiście od zamożności danego szlacheckiego rodu. Podobnie cenione i lubiane ogrody. Drobna szlachta nie miała ani wystawnych siedzib, ani tak licznej służby, ale i ona żyła we względnym dobrobycie. Ściany zdobiły święte obrazy, zbroje i broń. Pod ścianami stały skrzynie na pościel i odzież, łóżka i stoły. Do oświetlania używano świec łojowych, do ogrzewania – szerokich, niskich pieców (w wielkie mrozy spano na nich).

Średniozamożna szlachta wykształciła specyficzną mentalność, kojarzącą skromną siedzibę z ziemskim Edenem. Właściciel opuszczał swój dwór niechętnie, ze względu na obywatelski, gospodarczy lub wojskowy obowiązek. Najlepiej czuł się wśród bliskich, nadzorując pracę folwarków.

Jeszcze w XIX wieku Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu” przedstawia życie szlachty jako rustykalną sielankę. Bohaterowie narodowego poematu ucztują, polują, zbierają grzyby, procesują i romansują, tak jakby zewnętrzny świat (wraz z toczącymi się wojnami napoleońskimi) ich nie obchodził. Poeta pokazał świat, w jakim Sarmaci chcieli żyć, a wykreował w literackim Soplicowie sarmacką Utopię.

Czytaj też: 11 najbardziej niezwykłych zamków w Polsce: tajemnice, legendy, ciekawostki. Żółta dama, skarb Inków, tajemnicze podziemia i dziwne rekordy

Polskie dwory i dworki były przeważnie drewniane. Konstrukcje z drewna uważano za zdrowe, łatwe do utrzymania w czystości. Drewno było powszechnie dostępne, a grono fachowców potrafiących wznosić zrębowe budowle – liczne.

Drewniany dwór, powszechny w staropolskim krajobrazie, służył przede wszystkim uboższej i średnio zamożnej szlachcie, ale często – w ramach podtrzymania tradycji i pozornej równości stanu - także magnatom, a nawet królom.

W XVII w., po tragedii potopu szwedzkiego, gdy spłonęło wiele drewnianych dworów, niektórzy zamożniejsi szlachcice zaczęli wznosić swoje siedziby z kamienia. Rzeczpospolita pozostała jednak głównie drewniana niemal do końca swego istnienia.

Jak widać pojęcie dworu lub dworku polskiego jest bardzo pojemne, obejmuje różne typy szlacheckich siedzib z drewna i kamienia, od warownych grodów, przez wiejskie domy, po podmiejskie murowane rezydencje.

W galerii poniżej zebraliśmy dla was przykłady najpiękniejszych polskich dworów, reprezentujące różne typy architektury z różnych epok. Wygląd niektórych dworów zdumiewa! Poznajcie te wyjątkowe zabytki i wciągnijcie je na swoją listę miejsc do odwiedzenia w czasie weekendowych wycieczek po kraju:

Artykuł powstał we współpracy z kwartalnikiem i portalem „Spotkania z Zabytkami”, wydawanym przez Narodowy Instytut Konserwacji Zabytków (NIKZ). Na portalu znajdziecie wiele eksperckich artykułów poświęconych polskim zabytkom, napisanych przystępnym językiem i skierowanych do turystów takich jak wy.

NIKZ stworzył też aplikację MonumentApp, która pozwala nie tylko czytać, ale też tworzyć własne opisy zabytków, dzielić się nimi z innymi użytkownikami i planować trasy wycieczek do najciekawszych miejsc w Polsce. Aplikację możecie ściągnąć za pomocą kodu QR poniżej.

Czytaj też: 10 cudownych miejscowości w Polsce. Ich niesamowite historie przyciągają turystów z całego świata