Nie tylko o ptakach drapieżnych. Profesor Wacław Skuratowicz i dawna Ordynacja Zamojska

To była nietuzinkowa postać. Wacław Skuratowicz z Poznania odwiedzał Zwierzyniec w latach 30. ub. wieku. Wędrował też po okolicznych ordynackich lasach. O swoich wrażeniach napisał w 1939 r. w czasopiśmie „Teka Zamojska”. Był Zwierzyńcem i Zamojszczyzną zauroczony. Przy okazji wytropił trzy nowe na tym terenie ptaki.

Roztoczański Park Narodowy wydał jakiś czas temu piękny album pt. „O niezwykłej postaci Wacława Skuratowicza i historii jego rodziny”. Autorką tego dzieła jest Ewa Kuhn. W publikacji znalazło się wiele zdjęć rodzinnych prof. Skuratowicza. Zamieszczono tam także m.in. archiwalne i współczesne fotografie Zwierzyńca i jego okolic. Wiele informacji zamieszczonych w tej publikacji nie było dotychczas powszechnie znanych. Z książki dowiadujemy się np. że dziadek Wacława Skuratowicza – Leon Wróblewski był powstańcem i walczył z Rosjanami 3 września 1863 r. w bitwie pod Panasówką, gdzie został ranny.

Bił się także pod Batorzem, trzy dni później. Poległo wówczas 30 powstańców (w tym słynny dowódca Marcin Borelowski ps.. „Lelewel), a 47 kolejnych zostało rannych. Niektórzy trafili do niewoli. Wśród nich był Leon Wróblewski. Początkowo dostał on za udział w powstaniu karę śmierci, ale wyrok sądu został zamieniony na wieloletnią służbę wojskową w Omsku na Zachodniej Syberii.

Taka służba była prawdziwą katorgą. Leon Wróblewski po pewnym czasie dostał jednak funkcję pomocnika pisarza przy miejscowym generale, co poprawiło jego los. W 1874 r. ożenił się w Omsku z Kazimierą Eljaszewicz. Po pewnym czasie młodzi małżonkowie przeprowadzili się do Troicka. Na Syberii rodzili się ich synowie: Władysław, Stefan, Adam, Tadeusz i Witold, a potem córki – Jadwiga, Zofia, Maria i Helena. Ewa Kuhn opisała w swoim albumie losy poszczególnych członków i późniejszych potomków tej licznej rodziny. Obok zamieszczono także zdjęcia wykonane w XIX i na początku XX w. Znalazła się tam także ciepła opowieść o rodzicach Wacława Skuratowicza.

„Najwcześniej wyszła za mąż Jadwiga, która spodobała się dziewięć lat starszemu Adolfowi Skuratowiczowi, w czasie gdy chodziła jeszcze do szkoły (...)” – pisała w albumie Ewa Kuhn. „Adolf był synem powstańca z 1863 r. Jakuba Skuratowicza, szlachcica z Mińskiej Guberni, właściciela folwarku Brzozowiec w powiecie nowogrodzkim i Józefy z Bobrowskich”.

Młodzi dotrzymali danego sobie słowa. Po ślubie wyjechali do Demaryna, niedaleko Troicka (na Syberii Zachodniej). Zamieszkali wówczas w „majątku Poklewskiego”. Mieli siedmioro dzieci. Jednym z nich był Wacław, który urodził się w 1915 r.

I wojna światowa zmieniła mapę Europy, a ogromne imperium Romanowów rozpadło się. Władzę w Rosji przejęli Bolszewicy. Wiele się wówczas zmieniło także dla rodzin dawnych, carskich zesłańców. Przede wszystkim można było wyrwać się wreszcie z dalekiej Syberii. Taką decyzję podjął m.in. Władysław Wróblewski, wuj Wacława, który przyjechał do Polski. Po odbyciu studiów medycznych w Dorpacie, a potem odbyła praktykę lekarską w Siedlcach i w Krasnobrodzie, a ok. 1927 r. rozpoczął pracę w jako lekarz Ordynacji Zamojskiej.

Zamieszkał w szpitalu założonym w Zwierzyńcu (połowę tego budynku zajmowała część mieszkalna). Nie tylko medycyna pasjonowała Władysława. Zasłynął on także ze swojej pasji do polowań. Chadzał na nie od czasu do czasu nawet z ówczesnym ordynatem: Maurycym Zamoyskim. Nie wszystkim się wiodło. Jeszcze w 1921 r. ojciec Wacława zmarł na tyfus (choroba zabrała wówczas także dwoje jego najmłodszych dzieci). To wiele zmieniło w życiu całej rodziny. W 1927 r. rodzina Skuratowiczów podjęła wreszcie decyzję o powrocie do kraju. Wówczas matka Wacława także znalazła się w Zwierzyńcu. Pomagała w tej osadzie bratu jako szpitalna rejestratorka.

Wacław Skuratowicz po powrocie do Polski miał 12 lat. Uczył się w gimnazjum w Siedlcach, a potem rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Poznańskiego. Był zdolny, więc jego kariera rozwijała się bardzo pomyślnie. W 1939 r. został na tej uczelni młodszym asystentem w Zakładzie Anatomii Porównawczej i Biologii.

Wielokrotnie odwiedzał Zwierzyniec, także podczas wakacji. Wędrował wówczas po ordynackich lasach. Zawsze podkreślał, że były one niezwykłe, niepowtarzalne. Ich właściciele dbali zresztą o zachowanie dziewiczej przyrody. W 1934 r. powstał na tym terenie pierwszy, w pełni chroniony rezerwat ścisły „Bukowa Góra”. O swoich wrażeniach i odkryciach (także z tego miejsca) Wacław Skuratowicz pisał w czasopiśmie "Teka Zamojska". W 1938 r. opublikowano tekst pt. "Pierwsza w Polsce całkowita ochrona ptaków drapieżnych na terenie Ordynacji Zamoyskich".

„Na piaszczystych glebach mamy obszerne lasy sosnowe ze wszystkimi przejściami: od suchego boru sosnowego do boru typu jagodowego, w miejscach zaś niżej położonych i zabagnionych typowe drzewostany sosny bagiennej” — pisał w tym artykule Wacław Skuratowicz. „W częściach wyżej położonych, poprzecinanych głębokimi parowami, występują dzięki lepszym warunkom edaficznym (chodzi o właściwości gleby) obok sosny — świerk i jodła, a z liściastych — lipa, grab, dąb i buk (…). W miejscach podmokłych spotykamy wspaniałe drzewostany olchowe”.

Trudno nie dostrzec zachwytu, w jaki młodego uczonego wprawiały bujne, ordynackie lasy (wśród nich nie brakowało — jak to określił uczony — drzew „dziuplstych”). Także liczne jeziorka, oczka wodne i malownicze stawy, które powstały m.in. w meandrach Wieprza i Szumu oraz ich licznych, często „drobnych” dopływów robiły niezatarte wrażenie na Skuratowiczu. Były to znakomite siedliska dla ptaków. A one bardzo interesowały uczonego.

„Ogromny kompleks leśny daje przytułek wielu ptakom, które gdzie indziej już rzadkim lub całkowicie wytępionym i powoduje ich zagęszczenie na tym obszarze” — czytamy w artykule. „Toteż nie powinno nas dziwić, że na terenie Ordynacji występują nieraz liczne zwierzęta, które obecnie w wielu częściach Polski uważa się za ginące lub bardzo rzadkie”.

Skuratowicz tropił je i podglądał. Przedzierał się zapewne ze swoim grubym notesem przez gęste sitowie i zagajniki. Owoce tych wędrówek były niezwykłe. Uczony miał jednak nieco ułatwione zadanie. Bo jeszcze w 1913 r. Janusz Domaniewski opracował w swoim „Pamiętniku Fizjograficznym” listę ptaków, które występowały na terenie Ordynacji Zamojskiej. Znalazł się tam m.in. kruk, którego można było wówczas spotkać w całym ordynackim kompleksie leśnym (w innych częściach kraju ten gatunek można było obserwować coraz rzadziej). Wacław Skuratowicz także te majestatyczne ptaszyska podczas swych wędrówek zobaczył. Co ciekawe — jak zauważył — w latach 30. ub wieku coraz częściej zaczynały się na Zamojszczyźnie gnieździć w sąsiedztwie ludzkich siedzib.

Miejsca lęgowe kruka znane mi są w nadleśnictwie kosobuszkim, tereszpolskim i szczebrzeskim” — pisał. „Jedna para gnieździ się od kilku lat w pięknym rezerwacie na Bukowej Górze pod Zwierzyńcem”.

Innym ciekawym ptakiem „ordynackim” był wówczas łuskowiec klęsk (Pinicola enucleator Linn). Miał to być jednak dość rzadki gość, który zalatywał na Zamojszczyznę podczas wyjątkowo ostrych zim z dalekiej północy.

„Pewnych danych (na ten temat) z Zamojszczyzny jeszcze nie było” — pisał Skuratowicz. „Przypadkowo znalazłem w roku 1932 u preparatora we wsi Wywłoczka okaz samicy (tego ptaka) zabitej w zimie roku 1929 w zaroślach jałowcowych pod Żurawnicą. Według informacyj preparatora zabitych było kilka sztuk samic i samców (tego gatunku), ale okazów nie udało się odszukać; w każdym razie faktem jest, że łuskowca można czasem spotkać na terenie Ordynacji”.

Uczony pisał m.in. o gilach, kulczykach, skowronku borowym czy rybołowie (można go było spotkać np. w okolicach stawu „Echo” niedaleko Zwierzyńca). Sporo miejsca poświęcił także m.in. jastrzębiowi gołębiarzowi i orlikowi krzykliwemu (gniazdował przed ostatnią wojną najczęściej w nadleśnictwach: tereszpolskim i szczebrzeszyńskim). Na Zamojszczyźnie ten ostatni gatunek miał się w tamtych czasach coraz lepiej.

„Wprowadzona przez Zarząd Dóbr Ordynacji Zamojskiej całkowita ochrona ptaków drapieżnych pozwoliła wreszcie orlikowi zająć ponownie opuszczone niegdyś tereny” — pisał Skuratowicz. „Wielkość i okazałość tego ptaka powoduje, że myśliwi i leśnicy przypisują mu wyrządzanie szkód wśród cietrzewi i głuszców, czynione zapewne przez trudnego do odróżnienia odeń i rzadkiego już orlika grubodziobego”.

Uczony natknął się na gatunki, które wcześniej nie zostały w lasach ordynackich odnotowane. Dziwonię karmazynową spotkał np. kilkakrotnie, m.in. w okolicy Hedwiżyna oraz w zaroślach niedaleko Gorajca latem 1933, 1934 i 1935 r. Był z tego odkrycia bardzo zadowolony. „Jest to nowy na Zamojszczyźnie gatunek, gdyż Domaniewski w swoim spisie o ptaku tym nie wspomina” — czytamy w zapiskach uczonego.

Naukowiec wyśledził także gniazda sóweczki (Glaucidium passerinum Linn).

Gdy w 1939 r. wybucha wojna Wacław Skuratowicz opuścił Poznań i przeniósł się do Zwierzyńca. Został zatrudniony wówczas jako botanik w drużynie Sekcji Urządzania Lasu w Wydziale Lasów Ordynacji Zamojskiej. Był m.in. współtwórcą projektu utworzenia kilku rezerwatów przyrody oraz zebrał pokaźny zielnik roślin naczyniowych. Podczas wojny Skuratowicz prowadził także tajne nauczanie dla zwierzynieckiej młodzieży.

Działał w AK pod pseudonimem "Guzik". 1 kwietnia 1943 r. został aresztowany przez gestapo. Tak to wydarzenie opisała Halina Matławska w swojej monografii Zwierzyńca. "Nieludzko katowany na posterunku żandarmerii w Zwierzyńcu młody naukowiec – przyrodnik, Wacław Skuratowicz, przewożony samochodem do Zamościa wykorzystał chwilę nieuwagi konwojentów, by połknąć pigułkę cyjanku potasu, którą matka własnoręcznie zaszyła mu w ubranie" – czytamy w tych zapiskach. "Na Górze Żurawnickiej stracił przytomność, ale trucizna działała słabo i Niemcy odratowali go. W zamojskim obozie był duchem opiekuńczym uwięzionych. Leczył i opatrywał chorych i skatowanych, korzystając z lekarstw przemycanych do obozu".

Przyrodnik trafił potem na Majdanek. Taki los spotkał także innych, działających w konspiracji mieszkańców Zwierzyńca, którzy 1 kwietnia 1943 r. zostali aresztowani. Byli to Irena, Wanda i Maria Krasulanki, Jan Lembrych, Józef Skuratowicz, Józef i Wacław Rzeszutko oraz Jan Tyszko. Udało się wszystkich ocalić. "Usilne starania rodzin nie rezygnujących z prób ratowania bliskich, interwencje i pomoc dyrektora browaru Jana Zienkiewicza, sute łapówki, odporność uwięzionych uczyniły swoje, więźniowie wrócili do domów" – pisała Halina Matławska.

W 1945 r. Wacław Skuratowicz znowu wyjechał do Poznania. Na miejscowej uczelni dokończył studia zoologiczne, a potem się tam doktoryzował. Nadal jednak wracał do Zwierzyńca. Badał stan dawnych, ordynackich lasów. Jeszcze w latach 40. ub. wieku stwierdził, że jest wręcz on katastrofalny.

„W ciągu pięciu lat spędzonych na Zamojszczyźnie w okresie okupacji poznałem bliżej faunę i florę tego tak pięknego i interesującego pod względem przyrodniczym zakątka Polski” – pisał Wacław Skuratowicz w 1946 r. „Niestety z powodu rabunkowej i dewastacyjnej gospodarki niemieckiej wycięto najpiękniejsze partie lasów, niszcząc wraz z nimi zespoły pierwotnej szaty roślinnej i nieodłączną od niej charakterystyczną faunę”.

W 1960 r. Wacław Skuratowicz zdobył tytuł profesora nadzwyczajnego. Przez wiele lat kierował m.in. Zakładem Zoologii Systematycznej UAM w Poznaniu. Wspomagał także leśników i przyrodników, którzy zabiegali o zachowanie najcenniejszych drzewostanów lasów dawnej Ordynacji Zamojskiej (została ona przez komunistyczne władze zlikwidowana).

Głosu Skuratowicza chętnie słuchano. Bo tego związanego z naszym regionem naukowca uznawano za wybitnego specjalistę w dziedzinach ornitologii, teriologii (dział zoologii zajmujący się ssakami) i m.in. entomologii. Opublikował wiele znakomitych, naukowych prac. Zdobył sobie także szacunek studentów i współpracowników. Prof. Wacław Skuratowicz zmarł w 1989 r.

Jak go zapamiętano? „Szczupła, wysoka, lekko pochylona sylwetka, powściągliwe ruchy, skupiona twarz, wolniutko wypalany papieros i zawsze spokojnie wypowiadane słowa, a czasem charakterystyczny, ledwie dostrzegalny, smutny grymas ust, który nam wystarczał za słowa nagany, krytyki czy niezadowolenia” — tak wspominali „swojego profesora” jego byli studenci i współpracownicy. „Takim profesor Wacław Skuratowicz pozostał w pamięci tych, którzy mieli szczęście pracować lub choćby rozpoczynać swą działalność naukową w jego zakładzie”.